در میان وسایل ارتباط جمعی، مطبوعات در صفِ اوّل عوامل شکل‏دهنده افکار عمومی قرار دارد زیرا که به دلایل گوناگون از جمله ماندگار بودن و در هر لحظه و برهه از زمان دستیاب بودن و همچنین قیمت ارزان و تنوع مطالب و محتوا، تمام گروهها و طبقات مختلف مردم را مخاطب قرار می‏دهند و در نتیجه در سطح وسیع و گسترده بر افکار عمومی اثر می‏گذارند. از سوی دیگر اعتماد و اطمینان مردم در اغلب موارد نسبت به مطبوعات بیشتر از سایر رسانه‏های جمعی است و حاصل این ارتباط دوسویه بین مردم و مطبوعات، تنویر و تشکیل افکار عمومی است.

افکار عمومی فقط جنبه ملّی و داخلی ندارد، بلکه امروزه به واسطه ارتباط کشورها با یکدیگر و در نتیجه ارتباط فرهنگها با هم و کوتاهی عرصه دنیا بر اثر سرعت شگرف ایجاد و پیشرفت وسایل ارتباط جمعی و راههای ارتباطی و وسایل نقلیه مدرن که بازار وسیعی برای مبادله افکار و عقاید و همچنین مبادله کالاها و خدمات به‏وجود آورده است و نیز گسترش نهادهای آموزشی و افزایش تعداد باسوادان، یک نوع افکار عمومی جهانی و بین‏المللی پدید آمده است که بر افکار عمومی ملّی هم تأثیر می‏گذارد.

 مطبوعات قادرند که به آسانی مطالب و محتویات خود را در افکار نشر دهند.
در دنیای امروز، مطبوعات علاوه‏بر وظیفه اصلیشان که همانا خبررسانی است، با مطالب و موضوعات مختلف در زمینه‏های گوناگون و حتی قصه و داستان و عکس و کاریکاتور و مطالب طنز و... می‏توانند به نحو بارز، تأثیراتی عمیق بر افکار مردم یعنی «خوانندگان» برجای بگذارند و در اکثر موارد صحنه‏ها، شخصیتها، حوادث و عبارات و جملات درج و یا منعکس‏شده در مطبوعات به‏صورت زنده و روشن حتی پس از گذشت سالها به‏عنوان جزیی از خاطره‏ها در یادها باقی می‏مانند.

مطبوعات در عین‏حال که عامل ایجاد و حرکت افکار عمومی هستند، در بعضی از موارد باعث رکود و سکون آن نیز می‏شوند و به این جهت هم در حکومتهای مردمی و هم در حکومتهای دیکتاتوری و تحمیلی، به مطبوعات و سایر وسایل ارتباط جمعی اهمیت فوق‏العاده داده می‏شود، و در هر دو نوع این حکومت‏ها، مطبوعات از ویژگی و جایگاهی خاص برخوردارند.

? نقشهای گوناگون مطبوعات

در زمینه نقشهای گوناگون مطبوعات می‏توان گفت که:
- از آنجا که مطبوعات افقها را وسیع می‏سازند، دیدگاهها و جهان‏نگریها را وسعت می‏بخشند، استعدادها را شکوفا می‏نمایند، مردم را سرگرم می‏کنند، فزون‏خواهی را در میان مردم رواج می‏دهند، بنابراین همکاری و مشارکت را در بین مردم ایجاد می‏کنند.

- از طریق مطبوعات می‏توان یک نوع همدردی و همفکری و یکسانی و یکدلی در میان مردم جهان به‏وجود آورد، به‏عنوان مثال انتشار خبر وقوع جنگ، طوفان، سیل و زلزله در یک نقطه از دنیا، مسافرت فلان شخصیت سیاسی و دیگر تغییرات و تحولات ملّی و جهانی و اختراعات و اکتشافات جدید، در مطبوعات، افکار خوانندگان را به هم نزدیک می‏کند و در نتیجه همدردی و مساعدت در میان مردم جهان یا یک قاره و منطقه جغرافیایی وسیع را بدون آنکه با هم ارتباط رودررو و شفاهی داشته باشند، به‏وجود می‏آورد.

- مطبوعات با اینکه در آن واحد به گروههای متعدد مردم با نگرشها و طرزتلقیهای گوناگون می‏رسند به هر حال تأثیرشان در اذهان مخاطبان یعنی مردم انکارناپذیر است و این به واسطه تأثیر پی‏درپی و مداوم آنهاست که مجال تفکر و اندیشه بیشتر را باقی می‏گذارند و طبیعتاً اثر و نقش مهم و مؤثر و دگرگون‏ساز دارند.

- مطبوعات درایجاد ارزشهای جدید نقش و اهمیت بسزا دارند و گاهی نفی‏کننده ارزشهای قدیمی هستند که این مسأله بستگی به عوامل و عناصر بسیار مثل میزان پایبندی به اعتقادات، آداب و رسوم و سنن در بین مردم و شرایط و اوضاع و احوال و موقعیت اجتماعی و به‏طور کلی فرهنگ قومی و ملّی دارد.

- وقتی‏که وضع نامطلوب و یا یک کار غیرقانونی و خلاف از طریق مطبوعات برملا و افشا می‏شود، افکار عمومی علیه آن تهییج می‏گردد و خواهان رسیدگی و پیگیری آن مورد و وضع خاص می‏شود، و چون‏که مطبوعات بازار انعکاس افکار سیاسی هستند، از طریق آنها عملکردها و خطمشی‏ها و هدفهای دولتها در معرض قضاوت و ارزیابی مردم قرار می‏گیرد و مفسران، موافقان، مخالفان و همچنین توده مردم، هریک به زعم و سهم خود، به اظهارنظر می‏پردازند و از جمع‏بندی و یا تضارب افکار، یک نظر کلی و واحد حاصل می‏شود.

- از طریق مطبوعات، افکار عمومی تحت تأثیر تبلیغات قرار می‏گیرد و در مواردی، یک قالب فکری از پیش تعیین‏شده به‏وجود می‏آید که همواره و به‏طور مستمر مورد توجه مؤسسات تجاری و بازرگانی و جمعیتهای سیاسی و احزاب و جناحهاست. البته این نکته را هم باید اضافه کرد که در بعضی از موارد تبلیغات نمی‏تواند در یک جامعه فهیم و دارای معیارها و اصول منطقی و ریشه‏دار اثرگذار باشد.

تسلط وسایل ارتباط جمعی و به‏ویژه مطبوعات بر افکار عمومی واقعیتی است انکارناپذیر و مشخصاً در دنیای سرمایه‏داری امروز، مطبوعات به‏تدریج ارزش و موقعیت اوّلیه خود را از دست داده‏اند. این ابزار که پس از انقلاب کبیر فرانسه بزرگترین سلاح مبارزه در راه کسب آزادی و عدالتخواهی محسوب می‏شد و به‏عنوان مظهر و نماد دموکراسی و برابری و وحدت ملّی از اروپای غربی به سایر نقاط جهان نفوذ کرد، اکنون پس از گذشت بیش از دو قرن تا حدودی نقش خلاق و سازنده و اغلب ارزشهای سازنده خود را به‏عنوان پیشاهنگ مبارزات انقلابی و مردمی گم کرده است و در بسیاری از موارد به‏صورت وسیله‏ای برای انحراف و تحریف افکار عمومی درآمده است که عده‏ای به‏وسیله آنها می‏کوشند تا آزادی عقیده را از بین ببرند و مردم را به‏صورت ماشینی هرچه بهتر برای مصرف بیشتر بدون هیچ ویژگی انسانی و اخلاقی درآورند.